korzystając z pomysłów czy też wytworów intelektualnych osób trzecich. Pojawia się zatem pytanie do jakiego etapu takie zachowanie jest dozwolone, a w jakim przypadku mamy już do czynienia z koniecznością uzyskania zgody osoby uprawnionej lub kiedy dochodzi do naruszenia praw wyłącznych osób trzecich.
Jeszcze inspiracja, czy już opracowanie?
Kwestią podstawową jest ustalenie czy czerpiąc inspirację tworzymy samodzielny utwór nie wykorzystujący twórczych elementów pochodzących z dzieła innej osoby, czy też dochodzi już do powstania utworu niesamoistnego (tj. opracowania, utworu z zapożyczeniami). Sama inspiracja jest bowiem prawnie dopuszczalna i nie wymaga niczyjego pozwolenia, gdy tymczasem rozporządzanie i korzystanie z utworów niesamoistnych wymaga zgody twórcy dzieła, z którego czerpaliśmy. Wyjątkiem od tej zasady jest sytuacja gdy działamy w ramach dozwolonego użytku (np. w granicach prawa cytatu) lub gdy prawa autorskie do takiego utworu wygasły. Kluczowe jest zatem ustalenie, gdzie jest granica pomiędzy dziełem inspirowanym, a utworem zależnym. Zdaniem Sądu Najwyższego, za kryterium rozgraniczenia należy uznać poziom twórczego przetworzenia elementów dzieła inspirującego. Istotne jest zatem, aby o charakterze dzieła inspirowanego decydowały jego własne, indywidualne elementy, a nie elementy przejęte.
Już utwór czy jeszcze nie utwór?
Wykorzystując inspiracje, trzeba pamiętać, że zdaniem doktryny istnieje możliwość zakwalifikowania do kategorii utworów, a zatem objęcie ochroną prawno autorską również krótkich fragmentów tekstu, takich jak np. slogany, aforyzmy, maksymy, złote myśli. Nie można również wykluczyć możliwości ochrony na podstawie ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych tytułu innego utworu lub nawet imienia własnego bohatera fikcyjnego. Oczywiście w przypadku tych ostatnich będzie to bardzo rzadki przypadek. W każdym bądź razie niezbędne byłoby wykazanie, że mamy do czynienia z wystarczającym poziomem twórczości i indywidualnym charakterem takiego dzieła.
Kiedy możemy cytować…
Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych przewiduje pewne ograniczenia monopolu prawno autorskiego w postaci dozwolonego użytku. Jednym z przypadków tzw. dozwolonego użytku publicznego jest prawo cytatu. Możliwość skorzystania z takiego uprawnienia jest jednak obwarowana szeregiem warunków. Po pierwsze urywki utworów lub drobne utwory w całości można przytaczać jedynie w utworach stanowiących samoistną całość. Można jednak przyjąć założenie, że większość reklam taki wymóg spełnia. Ponadto co do zasady cytat musi być w nowym utworze rozpoznawalny i oznaczony danymi cytowanego autora oraz źródłem z którego pochodzi, co już w przypadku reklamy jest trudne do spełnienia. Wreszcie należy pamiętać, że ustawa zezwala na posługiwanie się cytatem w zakresie uzasadnionym wyjaśnianiem, analizą krytyczną, nauczaniem lub prawami gatunku twórczości. Z perspektywy twórców reklamy można by powoływać się jedynie na ostatnią z wymienionych powyżej przesłanek, przy czym należy zdawać sobie sprawę, że co do zasady ma ona zastosowanie do takich „gatunków twórczości” jak parodia, pastisz, karykatura, kabaret czy sampling.
Efekt pracy nie będący utworem również może podlegać ochronie
Należy pamiętać, że powyższe rozważania odnoszą się do przypadku inspiracji cudzym utworem (zdjęciem, piosenką, filmem, tekstem literackim etc.). W praktyce może dojść do sytuacji, gdy inspirację czerpiemy z czyjejś koncepcji lub pomysłu, których nie sposób zakwalifikować jako utworu w rozumieniu ustawy o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Brak ochrony prawno autorskiej nie oznacza jednak, że można takie idee dowolnie wykorzystywać. W przypadku przedsiębiorców możemy bowiem mieć do czynienia z czynem nieuczciwej konkurencji. Istnieje również ryzyko uznania takiego działania za naruszenie czyichś dóbr osobistych, w postaci twórczości artystycznej lub naukowej. Doskonale powyższe ilustruje orzeczenie Sądu Apelacyjnego w Krakowie. Jedna ze stacji radiowych w swojej reklamie wykorzystała cytat z filmu „Seksmisja” – „Ciemność widzę. Oj. Widzę ciemność”. Reżyser, będący jednocześnie autorem scenariusza i dialogów pozwał rozgłośnie o naruszenie jego praw autorskich. Sąd oddalił wprawdzie powództwo uznając, że do naruszenia nie doszło, gdyż efekt twórczości, zredukowany do krótkiej figury retorycznej jest na tyle ogólny, że posiada wartość idei i jako taki, o walorze abstrakcyjnym i ogólnym, nie stanowi przedmiotu prawa autorskiego, gdyż traci cechę oryginalności. Niemniej jednak w tym samym wyroku Sąd stwierdził, że powyższe nie oznacza by twórcy nie korzystali z ochrony prawnej, bowiem ochronę osobistych interesów twórców ustawodawca zapewnia właśnie chroniąc wspomniane powyżej dobra osobiste.
Wnioski
Co do zasady inspiracja dziełami osób trzecich, jako nieodłączny element rozwoju kultury i procesu twórczego jest przez prawo dozwolona, niemniej jednak należy pamiętać, że granice między tym co dozwolone, a działaniem naruszającym prawa osób trzecich jest bardzo płynna i często nieostra. Tymczasem konsekwencje uznania, że nasza praca jest utworem zależnym, wykracza poza ramy cytatu, stanowi czyn nieuczciwej konkurencji, narusza prawa autorskie do postaci lub sloganu, czy też jest przejawem bezprawnego naruszenia dóbr osobistych, mogą być niezwykle bolesne zarówno w kontekście wizerunkowym, jak również odpowiedzialności prawnej. Wniosek jest jeden: z uwagi na skomplikowanie materii, należy każdorazowo, dokładnie analizować każdy przypadek i szanować twórczość osób trzecich.
Maciej Kubiak
Autor jest aplikantem adwokackim, prawnikiem w kancelarii Leśnodorski, Ślusarek i Wspólnicy.
